مالیات بر ارزش افزوده (value-added tax) یا به اختصار VAT برآوردی از ارزش ایجادشده در بنگاههای اقتصادی در هر مرحله از فرایند تولید و توزیع است که این کار معمولا با هر بار فروش یا افزودن ارزش به محصول اتفاق میافتد. مالیات بر ارزش افزوده بر روی تفاوت میان هزینهی خرید یک دارایی و قیمتی که میتوان آن را به فروش رساند (یعنی مقدار ارزش اضافه شده به دارایی) وضع میشود. تولیدکنندگان و توزیعکنندگان معمولا هزینهی مالیات بر ارزش افزوده را در شکل افزایش قیمت بر دوش مصرفکنندهی نهایی میگذارند. مالیات با هر بار دست به دست شدن تا رسیدن به دست مصرفکننده به قیمت محصول اضافه میشود و در نهایت توسط او پرداخت میشود.
مالیات بر ارزش افزوده در دستهی کلی مالیات بر مصرف قرار میگیرد یعنی مالیات بر روی خرید مردم وضع میشود نه درآمد، پسانداز یا سرمایهگذاری. همچنین مالیات بر ارزش افزوده به نوعی با مالیات بر فروش ملی مرتبط است؛ اگرچه این دو کارکردی کاملا متفاوت دارند. مالیات بر فروش بر روی کل قیمت خردهفروشی کالای فروختهشده محاسبه میشود در حالیکه مالیات بر ارزش افزوده بر اساس ارزش افزودهی هر مرحلهی تولید و توزیع تعیین میشود. محاسبهی مالیات بر ارزش افزوده از مالیات بر فروش پیچیدهتر است و به دلیل همین پیچیدگی، امکان تقلب هم در آن بیشتر است.
[box type=”note” align=”” class=”” width=””]در واقع ارزش افزوده اختلاف بین ارزش کالاها و خدمات فروخته شده با ارزش کالاها و خدمات خریداری شده است . به بیان ساده مالیات بر ارزش افزوده مالیاتی است که خریدار هنگام خرید کالا و خدمات به فروشنده می پردازد و فروشنده نیز باید در دوره های زمانی مشخص آن را به دولت و سارمان امور مالیاتی پرداخت نماید .[/box]
فرایند برآورد مالیات بر ارزش افزوده
1- تولیدکننده به محصول ارزش میافزاید؛ میزان ارزش افزوده را میتوان به صورت تفاوت میان هزینهی مواد اولیهی مورد استفاده برای تولید محصول و قیمت محصول برای مشتری (غالبا عمدهفروش) توصیف کرد.
2- تولیدکننده مالیات بر ارزش افزوده را به فروشندهی مواد اولیه میپردازد. این مقدار مالیات در نهایت در قیمت محصول برای مشتری (عمدهفروش) گنجانده میشود.
3- تولیدکننده ماليات پرداختی بابت خريد مواد اوليه و ساير كالاها را از وجوه ماليات دريافتی از خريداران كالاها و دريافتكنندگان خدمات خود (یعنی همان مشتری عمدهفروش) كسر میکند و مابهالتفاوت را به خزانهی دولت میپردازد.
4- مشتری (عمدهفروش) به خاطر ارزشی که به محصول میافزاید مالیات بر ارزش افزوده میپردازد که میتوان آن را به عنوان تفاوت میان پرداختی عمدهفروش به تولیدکننده و قیمت فروش به مشتری خردهفروش تعریف کرد. این مقدار از مالیات بر ارزش افزوده در قیمتی که خردهفروش میپردازد گنجانده میشود.
5- عمدهفروش ماليات پرداختی بابت خريد مواد اوليه و ساير كالاها را از وجوه ماليات دريافتی از خريداران كالاها و دريافتكنندگان خدمات خود (مشتری خردهفروش)، كسر میکند و تنها مابهالتفاوت را به خزانهی دولت میپردازد.
6- خردهفروش به خاطر ارزشی که به محصول میافزاید مالیات بر ارزش افزوده میپردازد و میتوان آن را به عنوان قیمت برای مصرفکننده بهجز هزینهی عمدهفروش تعریف نمود که در قیمت نهایی فروش محصول گنجانده میشود.
7- خردهفروش مالیات بر ارزش افزوده را از فردی که محصول را میخرد دریافت میکند (قیمت خردهفروشی شامل همهی مالیات بر ارزش افزودههای دریافتی در هر مرحلهی این فرایند است) و ماليات پرداختی بابت خريد مواد اوليه و ساير كالاها را از وجوه ماليات دريافتی از خريداران كالاها و دريافت كنندگان خدمات خود (مشتری نهایی)، كسر میکند و تنها مابهالتفاوت را به خزانهی دولت میپردازد.
مالیات بر ارزش افزوده منبع اصلی درآمد مالیاتی بسیاری از کشورهای اروپایی و سایر کشورهای توسعهیافته است. به جز آمریکا، همهی کشورهای سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) از این نوع مالیات یا یک سیستم مالیاتی مشابه استفاده میکنند.
[box type=”info” align=”” class=”” width=””]مالیات بر ارزش افزوده یکی از روشهای دریافت مالیات از اشخاص و شرکتها است که پرداخت آن برای بسیاری از کالاها و خدمات، الزامی است.[/box]
ویژگیهای مالیات بر ارزش افزوده
در دنیا از سه نوع مالیات بر ارزش افزوده استفاده میشود:
1- معمولترین این مالیاتها، «روش مصرف» است که به بنگاهها امکان میدهد که به سرعت ارزش کلی مالیاتهای پرداختی بر خرید سرمایه را کسر نمایند.
2- دومین نوع، روش «درآمد خالص» است که امکان کسر تدریجی مالیات بر ارزش افزودهی پرداختی بر خرید سرمایه را در عرض چند سال فراهم میآورد.
3- سومین نوع مالیات بر مبنای این حقیقت است که پایهی مالیات تقریبا برابر با تولید ناخالص ملی خصوصی است.
«روش مصرف» در بین عموم مردم محبوبیت بیشتری دارد؛ زیرا به طور مساوی بر روی درآمد حاصل از کار و سرمایه مالیات میبندد و به تشکیل سرمایه کمک میکند.
در تئوری، سیستمهای مالیات بر ارزش افزودهای که دارای یک نرخ یکسان هستند، نسبت به تمامی ورودیهای تولیدی خنثی عمل میکنند. بنابراین، همهی کشورها در سیستم مالیات بر ارزش افزوده چندین نوع نرخ مالیات و معافیت تعیین کردهاند تا بتوانند نیازهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را برآورده کنند. بسیاری از کشورها بر روی ملزوماتی مثل غذا، دارو و مسکن مالیات نمیبندند. به علت دشواری در محاسبهی ارزش افزوده، خدمات حرفهای نظیر بانکداری، حسابداری و بیمه غالبا معاف از این مالیات هستند. بزرگترین استثنای سیستم نرخ مالیاتی یکسان، صفر بودن نرخ مالیات صادرات است. از آنجا که مالیات نیز در مقصد محصول به احتمال فراوان به شکلی مشابه برآورد میشود، بسیاری از کشورها بر روی قیمت نهایی فروش محصولات صادراتی مالیات نمیگذارند. در عوض، برای جبران محصولات وارداتی مشمول مالیات بر ارزش افزوده میشوند. در نتیجه شرکتها در تعاملات خود با یکدیگر به دنبال یک تجارت متعادل هستند.
بیتعادلی در سیستم مالیات بر ارزش افزوده
خدمات مالی از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف هستند؛ زیرا هیچ روش سیستماتیک و سادهای برای تعیین مالیات برای این دسته از خدمات وجود ندارد و تا حدی به این دلیل است که تعیین سازوکار خدمات ارائهشده دشوار است. همچنین برخی در این فکر هستند که آیا مالیات بستن به خدمات مربوط به سرمایهگذاری و پسانداز منصفانه است یا نه.
اگرچه برخی خدمات از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف هستند اما سازمانهایی هم که این خدمات را ارائه میدهند، باید برای مواردی نظیر خرید ملزومات اداری مالیات بپردازند. به علاوه، این بنگاهها فاقد شرایط لازم برای تخفیفهای مالیات بر ارزش افزوده هستند. بنابراین این بنگاههای معاف، تمامی مالیات بر ارزش افزودهی هر کالا یا خدمت خریداری شده را میپردازند. غالبا هزینهی پرداخت مالیات بر ارزش افزوده در قیمت خدمات ارائهشده گنجانده میشود. در نتیجهی این بیتعادلی، رقابت بیشتر میشود؛ چرا که شرکتها میتوانند به جای استفاده از خدمات شرکتهایی که احتمالا قیمتهایشان به خاطر پوشش همه یا بخشی از مالیات بر ارزش افزودهی پرداختشده دچار تورم شده است، از خدمات فاقد مالیات استفاده کنند.
به منظور از بین بردن چنین انحرافاتی، نیاز به یک روش جدید تعیین مالیات برای خدمات مالی احساس میشود. اگر چنین خدماتی دیگر از مالیات بر ارزش افزوده معاف نباشند، میتوانند مالیات بر ارزش افزودهی از پیش پرداختشده برای تجهیزات یا سایر ملزومات را باز پس بگیرند اما لازم است که به خاطر تمامی خدمات ارائهشده، مالیات بر ارزش افزوده بپردازند. چیزی که باعث پیچیدگی بیشتر میشود دستهبندی این موضوع است که چه خدماتی به طور مشخص از جانب مشتری و چه خدماتی از جانب مؤسسه انجام شود. علاوه بر این، خدمات انجامشده برای کل مؤسسه هنوز به طور غیرمستقیم به نفع مصرفکننده است. این موضوعات در زمان محاسبهی ارزشی که تأمینکنندهی خدمت باید بابت آن مالیات بپردازد دچار ابهام میشود.
مزیت سیستم موجود در این است که مردم به آن عادت کردهاند. تعیین مالیات بر ارزش افزوده برای خدمات مالی به این معناست که منابع افزودهشده باید متعهد به تغییر پوشش مالیات بر ارزش افزودهی فعلی و یافتن راهی برای سنجش ارزش افزودهی مؤسسات مالی باشند. گزینهی دیگر این است که به دنبال یک روش متمایز تعیین مالیات برای خدمات باشیم به طوری که زیر نظر سیستم مالیات بر ارزش افزوده قرار داشته باشد. مثلا، کمیسیون اروپا به دنبال راهی برای تعیین مالیات برای خدمات بر اساس جریان نقدی است.
قانون مالیات بر ارزش افزوده
این قانون در اولین بند خود، به موارد مشمول پرداخت مالیات میپردازد. طبق این ماده، عرضهی کلیهی کالاها و ارائهی خدمات و همچنین واردات و صادرات آنها، مشمول این قانون است. البته برخی از کالاها و خدمات، از پرداخت این مالیات معاف هستند که در ادامه به آنها میپردازیم.
در اینجا منظور از ارائهی کالا، انتقال هرنوع کالا در قبال دریافت هزینه و منظور از ارائهی خدمات، هر نوع خدماتی است که برای شخص دیگری انجام شده و در قبال آن حقالزحمه دریافت شده باشد. در مورد واردات نیز هر کالایی که از طریق مبادی گمرکی یا از مناطق آزاد تجاری به کشور وارد شود، مشمول این قانون خواهد بود.
یکی از نکات مهم قانون ارزش افزوده، مربوط به صادرات است. طبق متن این قانون، کلیهی مالیات و ارزش افزودهای که صادرکننده برای خرید یا تولید کالای صادراتی پرداخت کرده است، با ارائهی اسناد و مدارک مانند برگ خروجی کالا یا خدمات دریافتشده از گمرک، به وی بازپرداخت خواهد شد.
[box type=”shadow” align=”” class=”” width=””]مالیات بر ارزش افزوده یک مالیات غیرمستقیم است که از مصرفکنندهی نهایی دریافت میشود[/box]
مزایای مالیات بر ارزش افزوده
از نظر حامیان مالیات بر ارزش افزوده، یکی از بهترین دلایل نهادینهسازی مالیات بر ارزش افزوده این است که سیستم با مالیات بستن به مصرف، مردم را به پسانداز و سرمایهگذاری، به عنوان عنصر مهم یک اقتصاد سالم، تشویق میکند. در ساختار مالیاتی فعلی آمریکا، شهروندان ۲ بار مالیات بر پسانداز میپردازند، یکی زمانی که مالیات بر درآمد از چک پرداختی آنها برداشته میشود و بعد زمانی که باید برای بهرهی دریافتی از پسانداز یا سرمایهگذاری مالیات بپردازند. به همین شکل، سیستم مالیاتی موجود در آمریکا شرکتها را به استفاده از تأمین مالی بدهی ترغیب میکند که بر اساس آن بهرهی پرداختی توسط شرکت قابلیت کسر مالیات دارد. هر سود سهام دریافتی ۲ بار مشمول مالیات میشود و به این علت که مالیات بر خرید سرمایه را نمیتوان به سرعت کسر کرد، هزینهی سرمایهگذاری بر روی سرمایه افزایش مییابد. اگر شرکتی داراییهای بزرگی داشته باشد، باید درآمد بیشتری برای افزایش بازگشت سرمایهی سرمایهگذاران کسب کند که البته همین درآمد نیز مشمول مالیات بیشتر میشود.
یکی دیگر از مزایای مالیات بر ارزش افزوده از نظر حامیان آن این است که این مالیات دارای جریان درآمدی باثباتتری است. درآمد مالیاتی در ساختار فعلی آمریکا در نتیجهی تغییر اوضاع اقتصادی دچار نوسان شده و با رکود اقتصادی کاهش و با رونق اقتصادی رشد پیدا میکند. در دوران رکود، درآمد ممکن است به قدری افت کند که دولت برای تأمین نیازهای مالی خود از همهی منابع بودجهای خود استفاده کند و بهبود اقتصادی با تأخیر مواجه شود. موافقان مالیات بر ارزش افزوده بر این باور هستند که این نوع مالیات منجر به ثبات مالی و جریان درآمدی بیشتر میشود.
حامیان مالیات بر ارزش افزوده، به این مالیات به عنوان یک مکمل مالیاتی نگاه میکنند که میتواند کسریهای درآمدی حاصل از مالیات بر درآمدهای شخصی را جبران کند و هچنین اعتقاد دارند که به کارگیری این نوع مالیات ممکن است باعث کاهش کلی نرخهای مالیات بر درآمد شود. آنها بر این نکته اصرار دارند که کالاهایی نظیر غذا، دارو و مسکن باید معاف از مالیات باشند تا بر کسانی که باید بخش اعظمی از درآمد خود را صرف تأمین نیازهای اساسی زندگی کنند، فشار مالی وارد نشود. مالیات بر ارزش افزوده باعث میشود افرادی که به سرمایهگذاری و پسانداز میپردازند، سود حاصل از سرمایهگذاری و پسانداز را به خوبی احساس کنند.
مالیات بر ارزش افزوده از نظر تئوری نیاز به هزینههای مالیاتی دولتی که بیشتر باعث خالی شدن ذخیرهی درآمدی دولت و افزایش بدهیهای ملی میشود را از بین میبرد. همچنین، از آنجا که مالیات بر ارزش افزوده یک نوع مالیات بر مصرف است، مردم انگیزهی بیشتر برای پسانداز و سرمایهگذاری درآمد خود پیدا میکنند.
مثال مالیات بر ارزش افزوده
یک کارگاه کفاشی را در نظر بگیرید که اقدام به تولید کفش میکند. این کارگاه برای تولید یک جفت کفش احتیاج به مواد اولیه به شرح زیر دارد که هر کدام را به قیمتهائی که در فهرست زیر تهیه آمده است، خریداری مینماید:
۱- چرم رویه: ۳۵۰۰۰ ریال
۲- کفی کفش: ۲۵۰۰۰ ریال
۳- میخ کفاشی: ۱۰۰۰ ریال
۴- چسب کفاشی: ۸۰۰ ریال
۵- نخ کفاشی : ۵۰۰ ریال
بنابراین مجموع خرید این کارگاه کفاشی برای تولید یک جفت کفش ۶۲٫۳۰۰ ریال میباشد. بعد از انجام یک سری عملیات بر روی مواد اولیه خریداری شده، یک جفت کفش تولید میگردد. تولید کننده کفش، یک جفت کفش را به قیمت ۱۲۰٫۰۰۰ ریال میفروشد.
با توجه به تعریف مالیات بر ارزش افزوده که در صفحه قبل ذکر گردید، ارزش افزوده ایجاد شده توسط تولید کننده کفش عبارت خواهد بود از :
خرید ـ فروش = ارزش افزوده
ارزش افزوده = ۶۲۳۰۰ -۱۲۰۰۰۰=۵۷۷۰۰
کالاها و خدمات معاف از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده
همانطور که گفته شد، قانونگذار برخی کالاها و خدمات را از پرداخت این نوع از مالیات معاف کرده است. لازم به ذکر است موارد ذکرشده در این مطلب طبق آخرین اسناد موجود در سامانهی ارزش افزوده هستند. البته پیشنهاد میشود فعالان اقتصادی برای اطمینانخاطر نهایی از معافیت یا عدم معافیت خود در دریافت و پرداخت مالیات بر ارزش افزوده، حتما از مشاوران مالیاتی یا دفاتر مرکزی سازمان امور مالیات و دارایی کشور، استعلام بگیرند.
مادهی ۱۲ قانون مالیات بر ارزش افزوده، عرضهی کالاها و خدمات زیر و همچنین واردات آنها را مشمول معافیت دانسته است. لازم به ذکر است آشنایی با این موارد، برای جلوگیری از سوء استفادهی برخی از عرضهکنندگان کالاها و خدمات، مفید است:
- محصولات کشاورزی فرآورینشده
- دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور عسل و نوغان
- انواع کود، سم، بذر و نهال
- آرد خبازی، نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات، سویا، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیرخشک مخصوص تغذیهی کودکان
- کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات
- کالاهای اهدایی بهصورت بلاعوض به وزارتخانهها و حوزههای علمیه
- کالاهایی که همراه مسافر و بهمقدار مصوب در قانون واردات و صادرات، به کشور وارد میشوند
- انواع دارو، لوازم مصرفی درمانی، خدمات درمانی (انسانی، حیوانی و گیاهی) و خدمات توانبخشی و حمایتی
- خدماتی که مشمول مالیات بر درآمد حقوق یا موضوع قانون مالیاتهای مستقیم بودهاند
- خدمات بانکی و اعتباری بانکها، موسسات اعتباری و صندوقهای قرضالحسنه و همچنین، خدمات معامله و تسویهی اوراق بهادار و کالا در بورس و بازارهای خارج از آن
- حملونقل عمومی درونشهری و برونشهری در تمام حوزههای جادهای، ریلی، هوایی و دریایی
- فرش دستباف
- خدمات پژوهشی و آموزشی
- خوراک دام و طیور
- رادار و تجهیزات کمک ناوبری هوانوردی ویژهی فرودگاهها
- اقلام با مصارف صرفا دفاعی و امنیتی
نکتهی جالب توجه در مورد دریافت و پرداخت مالیات بر ارزش افزوده، الزام صدور صورتحساب مربوطه حتی در موقعیتهای معاوضهی کالا و خدمات است. به بیان دیگر حتی اگر طرفین معامله وجهی به یکدیگر پرداخت نکنند، باید صورتحساب رسمی مالیات بر ارزش افزوده صادر کرده و آن را در صورتهای مالی خود لحاظ کنند.
همانطور که گفته شد، مودیان مالیاتی باید اظهارنامههای خود شامل تمامی موارد خرید یا فروش کالا و خدمات مشمول مالیات بر ارزش افزوده را به معاونت این مالیات در سازمان امور مالیاتی کشور ارائه کنند. این اظهارنامهها بهصورت فصلی و در پایان هر فصل از طریق وبسایت رسمی این معاونت قابل ارائه هستند که در بخشهای بعد به آموزش آن میپردازیم.
سازمان امور مالیاتی کشور برای محاسبهی مالیات از صورتحسابهای ارائهشده توسط مودی استفاده میکند. در این صورتحسابها مبلغ نهایی کالا و خدمات مهم بوده و درصد مذکور، بر اساس این قیمت محاسبه میشود.
[box type=”info” align=”” class=”” width=””]مودیان مالیاتی، نقش واسطه را در دریافت و پرداخت مالیات ارزش افزوده دارند[/box]
تخلقات و جرایم
مودیان مالیاتی ملزم به ثبتنام، صدور صورتحساب رسمی و ارائهی اظهارنامه برای تمامی کالاها و خدمات مشمول خود هستند. در این قانون، سرپیچی از انجام هر یک از این موارد مشمول جریمه است که با نرخهای متفاوت اعمال میشود. بهعنوان مثال، عدم ثبتنام بهموقع مودیان مالیاتی منجر به جریمهای برابر با ۷۵ درصد مالیات متعلق به این دورهی تاخیر میشود.
عدم صدور صورتحساب، جریمهی یک برابری مالیات متعلق را به همراه دارد. همچنین درج قیمت ناصحیح در صورتحساب، یک برابر مابهالتفاوت مالیات متعلق را به مودی تحمیل میکند. عدم درج و تکمیل صحیح اطلاعات صورتحساب، عدم تسلیم اظهارنامه از تاریخ ثبتنام و عدم ارائهی دفاتر یا اسناد و مدارک نیز هر کدام جریمههای مختلفی به همراه دارند.
مودیان پس از ارائهی اظهارنامهی فصلی خود، ملزم به پرداخت مالیات بر ارزش افزودهی دریافتشده از مشتری هستند که در صورت عدم پرداخت در موعد مقرر، جریمهی ۲ درصد در ماه به آنها تعلق میگیرد.
نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده
همانطور که گفته شد، مودیان مالیاتی که اشخاص حقیقی یا حقوقی هستن؛، در هنگام ارائهی اظهارنامهی مالیات بر ارزش افزوده، باید کالاها و خدمات خریداریشده و همچنین کالاها و خدمات فروختهشده را گزارش دهند. در واقع آنها مقدار مالیات پرداختشده بهخاطر خرید کالا و خدمات و مقدار مالیات دریافتشده بهخاطر فروش کالا و خدمات را ارائه میکنند.
[box type=”shadow” align=”” class=”” width=””]اظهارنامهی ارزش افزوده در پایان هر فصل بهصورت آنلاین ارائه میشود[/box]
در پایان هر دورهی مالیاتی، این آمارها در اظهارنامههای مشخص به سازمان ارسال میشود. در اینجا، مالیات پرداختشده بهخاطر خرید، از مالیات دریافتشده بهخاطر فروش کم میشود و اگر حاصل، عددی مثبت شد، مودی ملزم به پرداخت مابهالتفادت به سازمان اموری مالیاتی است. در صورتی که مقدار منفس شد، میتوان این مقدار را به دورههای بعدی منتقل کرده یا تقاضای استرداد را به سازمان ارائه کرد.
در اینجا اهمیت دریافت صورتحساب رسمی از فروشندگان کالا و خدمات مشمول قانون ارزش افزوده، مشخص میشود. به بیان دیگر افراد و شرکتها برای کاهش مالیات پرداختی به سازمان امور مالیاتی، باید در حسابهای مالی خود فاکتورهای رسمی و قانونی مالیات بر ارزش افزوده لحاظ کنند تا مبلغ نهایی، کاهش پیدا کند. لازم به ذکر است دریافت گواهی مالیات بر ارزش افزوده از اشخاص و شرکتهای عرضهکنندهی کالا و خدمات نیز الزامی است. البته صحت صورتحسابها و ادعاهای عرضهکنندگان، از طریق وبسایت معاونت ارزش افزوده قابل بررسی است.
[box type=”success” align=”” class=”” width=””]اخذ مالیات و عوارض ارزش افزوده، از طرف شرکتها و اشخاص ارائهکنندهی کالا و خدمات الزامی است و از طریق فاکتورها و رسیدهای رسمی انجام میشود. ارائهی اظهارنامهی مالیاتی مرتبط با این موضوع از وظایف دیگر مودیان است که طبق آن، پرداخت این مالیات دریافتشده، بر عهدهی آنها خواهد بود.[/box]
ثبت ديدگاه